Uluslararası sistemin yeniden şekillendigi ve varolan sistemin yetersizliklerinin su yüzüne çıktığı günümüzde, 21. Dünya Felsefe Kongresi, siyaset felsefesine kayıtsız kalmanın neredeyse imkansız oldugunu bir kez daha gösterdi. Zira gündemimizi dolduran soru ve sorun yumağına bir goz atarsak; bunların pek çoğunun bir yandan siyasi gelişmelerle iç içe şekillendiği, diğer yandan ulus-devletin sınırlarını aşarak globalleştiği kolayca görülecektir. Dolayısıyla ulusların sorunları dünyanın sorunudur artık. DevΙetΙeri birbirlerine bağımlı kılan küreselleşme, ekonomik ve teknolojik degişimler sonucu alt ve üst yapısında çatΙakΙar oluşan ulus-devletlerin bu çatlaklarını, Batının alt ve üst yapısıyla; yani kapitalizm, rasyonalizm ve demokrasiyle sıvayan "yeni bir dünya modeli" sunmaktadır. 1990'ların başından bu yana tartışılan ve sınır kavramıyla çok da anlaşamayan bu "yeni dünya modeli", iç işlerinin bağımsızlığını, ulusların egemenlik haklarını ve ideolojik aygıtlarını zedelediği gibi; uluslararası hukukun temelini de aşındırmaktadır. Siyaseti yeniden biçimlendiren bu kuvvetli degişim karşısında, Platon'dan bu yana ideal yonetim üzerine kafa yoran felsefeye duyulan ihtiyaç her zamankinden daha fazladır kanımca.Öte yandan varolan uluslararası sistemin bugün girmiş olduğu çıkmazda, siyaset felsefesinin "sonunun geldiği" iddiasındaki görüşlerin argümanları da göz ardı edilemeyecek kadar kuvveti. Zira Soğuk Savaşın sona erdiği tarihten bu yana Batı liberal demokrasisinin aςιkça ilan ettigi dünya egemenliği, siyaseti tek tipleşmeye sürüklerken, felsefeden bahsetme olanağını da ortadan kaldırmış oluyor. Soğuk Savaş sırasında kendisine rakip gördüğü güçler karşısında "dehşet dengesi"ni korumaya özen gösteren ABD, artık diğer devletler üzerindeki ağırlığını arttırmak üzere kurduğu güç projeksiyonlarını içeren "denge koruma politikasına" ihtiyaç duymayıp; dünya üzerindeki mutlak egemenliğini ilan etme yolunda büyük adımlar atıyor. Nitekim hala şaşmaktan kendimizi alamadığımız 11 Eylül saldırısı ABD'ye bu mutlak gücü sağlamak üzere uluslararasl ilişkilerde ihtiyaç duyduğu manevra alanını kazandırdı. Fukuyama’nın "tarihin sonu" iddiasının izinden yürüyen böyle bir akıl yürütmenin sonucunda, "yeni dünya düzeni"nde felsefeden ve siyaset felsefesinin temel ugraşı alanlanndan biri olan "uluslararası ilişkilerden" bahsetmek mümkün görünmemektedir. Zira ekonomik, siyasal ve kϋltürel bağlamdaki küreselleşmenin ezici gücüyle karşılaşan devletler ile egemenlik iddiasındaki devletler arasında bir anlaşmadan söz etmek mümkün müdϋr? Bu soruyu felsefi olarak ifade etmek istersek; "eşitsizler arası anlaşma olabilir mi?" Öyle ki, mutlak egemenliğini tüm dünyaya kaba güç kullanmak suretiyle ilan eden bir taraf ile bu egemenliğe boyun eğenler arasında, devletlerin seçim şansı olduğunu düşünmek romantik bir hayaldir. Burada "karşılıklılık" ilişkisiyle tanımlanabilecek bir uluslararası sistemden bahsetmek de mümkün değildir artık.
Peki bu umutsuz tablo aşılabilir mi? Yani yine Fukuyama'nın kavrayışı ile konuşacak olursak tez-antitez-sentez süreci Soguk Savaş ile bitti mi? Liberalizm insanlık için nihai yonetim biçimi mi? İşte 21.Dünya Felsefe Kongresinde siyaset felsefesi bağlamında konuşan tüm filozofların ortak kaygısı bu soruların cevabına yönelikti. ABD'nin (Peter Singer’ın deyimiyle Leviatan'ın) meşruiyet zemini aramayan eyΙemΙeri karşısında uluslararası hukukun büyüteç altına alınarak incelendiği Kongrede; küreselleşme kisvesi altında "dünyanın her yerine Batının liberal demokratik degerlerini taşımayΙ kendisine görev edinen 'iyi niyetli (!)' bir 'hegemon 'υn eylemleri meşru sayılabilir mi?" sorusunun tartışılması bu umutsuz tablonun aşılabilmesine yönelik çabaların ilk adımını oluşturdu. Frankfurt Okulu'nun son temsilcisi Ηabermas’ın da Kongrede sunduğu bildirinin temel çıkış noktası bu soruydu. Ηabermas’ın "Felsefenin Rolü”[1] başlıklı kοnuşmasındaki vurgusu, liberal ve global dünya hakimiyetini ilan eden süper güç ABD'nin, kendi moral değerlerini tüm yeryüzüne yayma hedefinin "uluslararasI hukuku" ortadan kaldıracağına ilişkindi. Benzer bir sorudan hareket eden Iris Υoung da "Hegemonya ve Global Demokrasi Üzerine Mütevzi DüşünceΙer”[2]ini açıklarken, adaletin yükümlülüklerinin tek bir devletçe üstlenilmesinin meşruluğunu tartıştı. Υoung'a göre global tahakkümü arttıran, ihtiyacı olan devΙetlerin adalet duygusuna sığınmalarıydı. Zira hegemonya tek taraflı kurulabilecek bir olgu değildir. Bu kavramın geΙişimi devΙetlerin kendini korumak için küreselleşmeye çanak tutmalarından kaynaklanmaktadır. Nitekim 8 Kasım 2002 tarihli ΒΜ Güvenlik Konseyi toplantısında, Irak'a kitle imha silahlarını yok etmek amacıyla silah denetçisi gδnderiΙmesi kararlaştırılmış ve ABD'nin hem ΒΜ, hem de dünya kamuoyu üzerinde operasyon yapIlması için oluşturduğu baskı Fransa, Almanya, Rusya ve Çin tarafından tepkiyle karşılanmıştı. Buna rağmen ABD, İngiltere'nin de desteğiyle "uluslararası terorizmle mücadele" ve "lrak'ta nükleer silah üretildiği" gerekçelerini kullanarak, 20 Mart 2003'te lrak'a "Irak halkına özgürlük" parolasıyla operasyon düzenlemişti. Burada ΒΜ'i devre dışı bırakarak Irak'a müdahaleyi başlatan hegemonik ilişki geri ddöndürülemeyen bir gerçektir ve uluslararası ilişkileri ilkesel olarak değişime uğratmıştırr. Bu durum karşısında uluslararası hukukun yetersizligini söylemek müneccimlik de olmayacaktlr. Υeniden Habermas’ın söylemine dönecek olursak, yaşanan gelişmeler uluslararası hukuku ortadan kaldırmıştır da denilebilir. Bu durumda deνletlerarası ilişkiler, Hobbes’u anımsatırcasına doğal durumun bir yansıması olarak, egemen olanın kurallarını koyduğu bir mücadeleye dönüşmüştür. İşte "yeni dünya düzeni"ne ilişkin bir ipucu olarak değerlendireceğimiz bu durumda eşitlerarası bir ilişkiden de bahsedilememektedir. Habermas Kongrede yaptıgı konuşmanın başlığını "Felsefenin Rolü" olarak belirlerken, aslında tam da bu sorundan bahsetmekteydi bana kalırsa. Çünkü νarolan uluslararası sistemi, ulus-deνletin
yavaş yavaş eriyerek düşmüş olduğu durumu analiz ederek, yeni bir güvenlik sisteminin zeminini sorgulayan yine felsefe olacaktır. Kaba güç felsefenin yerini aldığında, ihtiyaç duyulan yine felsefenin kendisidir.
Öte yandan "Globalleşme νe Kültürel Kimlik" başlıklı oturumda konuşan Adamantia Pollis'in[3] dikkatlerimizi çektiği bir diğer noktada ulus-deνletin küreselleşme süreciyle beraber ekonomik ve etnik gruplar arasındaki çatışmalara yenik düşmesi bulunuyordu. Üstelik aynı oturumda konuşan Yusuf Örnek'in de belirttiği üzere, global medya da bu yenilgi sürecini hızlandırmakta üzerine düşen göreνi fazlasıyla yerine getirmektedir. Ulus-deνletin varlığının ekonomik ve etnik gruplardan oluşan globaI aktörlerle karşılaştığında, egemenliğini daha korunaklı gördüğü Αvrupa Birliği gibi bölgeseI oluşumlar ile paylaşmasını "ulusötesi"ne bir geçiş olarak değerlendiren Habermas da "güç birliği" kaνramının değiştiğini belirtmektedir. "Güç Birliği"nin yeni tanımı uluslararası degil, ulusların üzerinde oluşacak yeni bir birleşmenin eseri olacaktır ki; Kant'ın kozmopolit dünya νatandaşlığı düşü de bu birleşme içerisinde kendisine yer bulur. Oysa varolan sistem, deνletlerin tek tek egemenlik alanlarını sınırlamakta; buna karşı deνletleri tek başına ςözemeyecekleri sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır. Ulusal olanın ulusüstü ile karşılaştığı bu noktada ise deνletler kendilerini, giderek artan bir bağımlılık kısır döngüsü içerisinde bulmaktadır. Özellikle bu bagımlılık ilişkisinde ekonomik alanda iktidara sahip olanlar, lokomotif duruma geçerek, uluslararasl kuruluşları yönlendirecek güce kaνuşmaktadırlar. Nitekim örnek olarak az eννel de bahsettiğimiz üzere, lrak'ta ABD çıkarΙarı doğrultusunda uluslararasl hukukun değişimini gösterebiliriz.
Buraya kadar Kongrenin de ana konusunu oluşturan küreselleşmeye ilişkin söylenilenleri özetlersek; varolan uluslararası sisteme yönelik eleştirileri şu iki başlık altında toplayabiliriz: 1) Uluslararasl sistem güçlüğünün kendi meşruluğunu kaba kuννetle tanıttığı hegemonik ilişkiler yumağı halini almış, uluslararası hukuk zedelenmiştir. 2) Ulus-deνletin ulusal sorunu kalmamıştır. Dϋnyanın tϋm sorunları iç içe geçen bir zincirin halkaları olarak globalleşmişlerdir. Βυ durum karşısında uIus-devlet gücünü yitirmiş, güç tek başına egemenlik ile değil, oluşturulan birliklerin bir parçası olarak tanımlanmaya başlamıştır. Bunlardan ilki uluslararası hukukun, ikincisi ise kimliğin yeniden yapılandırılmasını gerekli kılar.
1945 sonrası çizilen uluslararası sistem bugün dünyaya dar gelmektedir. Peter Singer[4] Kongredeki yankı uyandıran konuşmasında ABD'nin ΒΜ kararlarını geçersiz kıldığına dikkat çekerken, BM'in kendi içindeki demokratik olmayan yapılanmasına ilişkin eleştirileriyle tartışmaya yeni bir boyut kattı. ΚϋreseΙΙeşen dünyada sorunların içiçeliği ve ekonominin uluslararası hukuku geçersiz kılışının yanı sıra, ΒΜ de çağın gerekΙerini yerine getiremeyen bir örgütleme olarak eleştirilmeye ve hatta yenilenmeye muhtaçtır. Singer’ın eleştirilerinden ilki BM'in, Habermas'ın dikkat çektiği gibi, devletlerarası eşitlik gözetirken, demokratik olmayan yönetimlere de kucak açtığına yönelikti. Βυ durumda BM'de temsil hakkı, her yönetime açιΙmιş oluyor ki; bu da demokratik olmayan hükümetlerin deνΙetlerini temsil etmek üzere BM'de koltuk sahibi olmaları sonucunu dοğurrnaktadır. Singer’in bir diğer eΙeştirisi ise ΒΜ GϋνenΙik Konseyi'nin post koloniyal dönemin bir yansıması olarak beş daimi üyesinin (İngiltere, Fransa, Rusya, ABD ve Çin) veto hakkına ilişkindi. Βυ beş ülkenin 1945 sonrası dϋnya düzeni içerisinde galip gelen Hıristiyan ülkeler olduğu Güvenlik Konseyi'ndeki adaletsizliği Singer'ın gözϋnde daha da dikkat çekici kılmaktadır.
UΙusΙararasι sistemin işlevselliğini yitirmesinin ardından, yeni antitezlere gebe felsefe dünyası artık tek tek devletlerin kalkınmasını sağlayacak projelere değil, küresel boyuttaki sorunlara uygun, küresel kapsamIı projelere ihtiyaç olduğu konusunda adeta bir konsensusa νarmιş durumda. Çağımızın yaşayan en bϋyϋk filozoflarından biri olarak kabul edilen Habermas'a göre dünyanιn kozmopolit bir siyasi projeye ihtiyacı var. Βυ kozmopolit proje uΙus-deνΙetlerinin güç kaybına paralel olarak ulusüstü oluşumlarla sonuçlanacaktır. Dünyanın uluslararası yapılanmalardan ziyade uΙusϋstü anayasaya ihtiyacı vardır. Ancak kanιmca bu yakın zaman içerisinde gerçekleşebilecek bir proje değildir. Nitekim uzun zamandır tartışılan ΑΒ anayasasının, deνΙetΙerin egemenlik hakları ile çakıştığı noktalarda çerçeve sözleşme niteliğini aşmadığı da görülmektedir. Yine de tarihin yöneldiği alanda klasik ulus-devletin tanımının değişmesinin kaçınılmazlığı Habermas'ın bu bakışının önemini arttırmaktadır. Öte yandan Kongrenin bir başka kοnuşmacısı Iris Υoung uluslararası sistemin yeniden yapιΙandιrιΙmasι konusunda çok daha gerçekçi önlemler öne sürmektedir. Bunlar özellikle ulus-devletler arası tahakküm ilişkilerini ortadan kaldırıcı önlemlerdir. Bu önlemlerden ilk paranın yerel bir denetimde daha uzun süre kalmasını sağlamak üzere düşünülen Tobin vergisi, ikincisi ise uluslararası alanda çokça tartışılan devletlerin borçlarının iptaline yönelik tedbirlerdir.
Şimdi Fukuyama'nın tarihin bittiğine ilişkin tezine geri dönerek, bu tezi geçerli kabul edecek olursak; küreselleşmenin dünya üzerindeki olumsuz anlamdaki fethi sadece seyredilebilir, müdahale ise gereksizdir. Oysa bu tezin hatasını ortaya koymak için tarihi gözden geçirmek yeteridir. Nitekim 1960'larda "ideolojinin sonu" tezini ortaya atan Bell'i tarih yanıltmış; dünya 60'lardan sonra şiddetli ideolojik tartışmalara sahne olmuştur. Eminim Bell gibi "siyaset felsefesi"nin sonu geldiğini, dünyanın tek sistemli bir yöne her geçen gün biraz daha evrildiğini söyleyenler de yanılacaktır. Bu noktada siyaset felsefesine, varolan uluslararası düzeninin yetersizliklerini aşmak üzere, geleceğe yönelik projeksiyonlar yapmak gibi güç bir görev düşmektedir. Ancak "yeni dünya düzeni"nin antitezini arayan siyaset, gücünü felsefeden aldığı müddetçe dünya sorunları karşısında ideal çözüm önerileri geliştirebilecektir .
[1] Jürgen Habermas, 21. Dϋnya Felsefe Kongresi'nde yapılan The Role ο/ Philosopy başlıklı konuşma 11,08.2003, İstanbul.
[2] Iris Young, 21. Dϋnya Felsefe Kongresi'nde yapılan Modest Reflectiοns on Hegemony αnd Globαl Democrαcy başlıklı konuşma, 14.08.2003, İstanbul.
[3] Adamantia Pollis, 21. Dünya Felsefe Kongresi'nin Globαlizαtion αnd Culturαl Identity konulu oturumunda yapılan konuşma, 12.08.2003, istanbul.
[4] Peter Singer, 21. Dϋnya Felsefe Kongresi'nde yapılan Human Rights, the State αnd InternαtionaI Order başlıklı konuşma. 14.08.2003, Istanbul.